O retrato de Portela que mudou a imaxe de Rosalía

Resumo

Esta investigación amadora sobre un dos retratos máis difundidos da iconografía rosaliana –do que se descoñecía autoría, data de creación e técnica–, consegue demostrar que esta imaxe é un debuxo, probablemente a carbón, deseñado por Antonio Portela Paradela no ano 1902 en Madrid.

Aínda que até o de agora non foi posible atopar o orixinal, o estudo conclúe que tería un tamaño superior aos 50 cm de alto e que podería atoparse entre os fondos do Centro Galego de Madrid ou extraviarse nas moitas vicisitudes sufridas polos locais da institución e máis polo propio Centro como organización.

A descuberta dá conta do achado dunha reprodución fotográfica –en formato de placa– realizada no Centro Galego de Madrid entre 1902 e 1921 polo fotógrafo Mariano Moreno, formando parte na actualidade do Arquivo Moreno do “Instituto del Patrimonio Cultural de España del Ministerio de Educación, Cultura y Deporte”.

A investigación destaca que a creación e difusión desta imaxe supuxo a xénese da verdadeira identidade visual da poetisa, conformándoa como o símbolo icónico que na actualidade xa temos interiorizado. O autor, Antonio Portela, deseña máis que debuxa esta Rosalía con claro éxito, apreciable na boa cantidade de estatuas que inspira, na súa aplicación no billete de 500 pesetas e noutros obxectos e produtos, convertidos á súa vez en símbolos de Rosalía.

Madrid, 1902. Antonio Portela Paradela leva cinco anos instalado na capital de España. O seu estudo “Sociedad Artística-Fotográfica” é un negocio de éxito no que se fotografían personaxes importantes e mesmo o contrata a Casa Real. Gaña numerosos premios e acada unha das medallas de ouro na Exposición Universal de París de 1900. Relaciónase con figuras da cultura madrileña e coa comunidade galega da cidade. Entre as súas amizades, varios membros da directiva do Centro Galego, unha delas condesa, a de Pardo Bazán.
        Non sabemos se motu proprio ou por encargo debuxa unha Rosalía para dito Centro Galego.
        Coñece ben a aparencia da de Padrón, xa que aprendeu o oficio no estudo “Fotografía de París” da Coruña, onde un dos irmaos Sellier, Luis, fotografara á poeta. Tamén porque un dos seus instrutores foi Isidoro Brocos, irmao de Modesto o que fixo o espléndido óleo no que se representa a unha adusta Rosalía.
        É consciente do que a persoa e a escritora do Rexurdimento significan para Galicia. Polo seu propio sentimento galeguista e a relación que mantén cos rexionalistas, asúmea como figura central do país. Tamén lle axuda comprobar de primeira man en Cuba, México, Uruguai e Bos Aires o que supón Rosalía para os milleiros de galegos e galegas da emigración que anhelan unha patria.
        Baseándose neste coñecemento e ideoloxía, deseña máis que debuxa a imaxe do mito no que cre e no que seguimos a crer máis de cen anos despois.
        Non lle vale o retrato máis difundido, o de Luis Sellier, xa que transmite languidez, resignación, febleza e unha melancolía que ben puidera indicar enfermidade. Tampouco a magnífica intelectual, mais seria e severa Rosalía que Brocos pinta vestida coas galas dunha especie de fidalga.
        – E eu, como a hei vestir? – pensaría–.
        Para el, e despois para todos, Rosalía ten que ser a líder próxima e segura, rexa e afouta que é quen de convocarnos a cambiar a historia. E así a debuxa.
        Non quere que se distancie da imaxe máis coñecida da autora, nese principio de século, e por medio dalgún sistema de ampliación propio da súa profesión, traza os riscos básicos da cara partindo da foto de Sellier. Varíaa moi lixeiramente, tocando o mínimo aquí e alá: perfila as cellas, límpalle a ollada, avulta os pómulos, enfatiza o naríz, engrosa os labios, reduce a boca e afíalle o queixo. É case idéntica, pero provoca unha sensación ben distinta xa que agora preséntasenos como unha persoa capaz, segura de si, que mira o futuro e nos propón un horizonte.
        Está convencido de que o toucado non achega nada, mesmo podemos imaxinar unha pregunta pasando pola súa mente: Por que iría facer a foto así peiteada? Debuxa o cabelo liña a liña, mantén o rizo característico e ponlle un moño. Busca conseguir un efecto de autocontrol e rigor. Cada pelo está no seu sitio, alí onde ela os colocou e quere que estean. Vólvelle dar voltas ao da indumentaria.
        Mira e remira a foto de Sellier, un torso cativo de máis para tanta cabeza, tan pouco natural que mesmo lle parece unha montaxe. Unha persoa tan enxoita e magra de corpo podería liderar un pobo? Lembra o retrato de Brocos, ou quizais coñece o de Cardarelly. En calquera deles o escorzo do tronco proxecta o ombreiro dereito fortalecéndoo para desafiar ou empurrar, e así o presenta facendo unha figura máis robusta, máis harmónica, vigorosa.
        – Cardarelly si que resolveu ben o da vestimenta. Unha capa! —remoe–.
        Sabe que está a rematar, afasta o papel para ver o conxunto e emociónase. Ten ese punto no estómago que se sente cando algo que fixeches alenta con vida propia.
        – Está quedando ben. Hai que decidir a roupa. Fenollera, que irreverencia! íspea e deíxaa só cunha coroa de loureiro –sorrí mentres o imaxina–.
        Repasa o que a súa percepción creativa asentou de Rosalía. Podería escoller entre unha ducia de visións, pero hai dúas que intúe fundamentais: a dunha artista, unha escritora, unha poeta, e tamén, a de alguén que marca un rumbo, unha abandeirada, unha especie de comandante ou capitá dun navío.
        – Ou de toda a frota, como Chariño, unha almirante poeta, seis séculos despois.
        Na súa memoria visual de fotógrafo e debuxante comezan a brillar os retratos de Baudelaire, Pastor Díaz, Leopardi, Poe, Victor Hugo e do escocés Walter Scott, con cadansúa chaqueta de escritor. Volve a Scott, Escocia e Galicia, o xardín de San Carlos, o poema de Rosalía a Sir John Moore, a casaca guerreira do defensor da Coruña. Aprétalle máis o nó do estómago. Decide, asumindo o risco.
        – Vai ir así, con casaca de poeta que vai ao combate – e parafrasea a alguén que non recorda–: A poesía move o mundo escribindo coa espada de Solís ou empuñando a pluma de Sarmiento.
        Case está rematado, apenas os últimos retoques, cando un pensamento o pon en alerta. Asina enriba do ombreiro dereito, onda os anxos da garda e cun sorriso pícaro planifica:
        – O venres lévollo a Baldomero [Baldomero Lois, secretario do Centro nesa data], e logo merco os billetes. E o sábado sen falta, collemos o tren da Coruña, antes de que Dona Emilia o vexa pendurado, que non teño ganas de que me rompa a cabeza.